İnsan eliyle felaket! Koca deniz nasıl kurudu?

Bir zamanlar 68 bin kilometre kare büyüklüğü ile (Marmara Denizi'nin 6 katı) dünyanın en büyük 4'üncü gölü olan Aral Denizi (Aral Gölü) Orta Asya'nın balıkçılık merkeziydi. 

Günümüzde Özbekistan'ın Karakalpakisan bölgesine bağlı olan Moynak kasabasının erkekleri gölde balığa çıkar, kadınları ise balık işleme fabrikalarında çalışırlardı. Aral'da tutulan kahverengi alabalık, koca ağız, kızıl kanat, çapak balığı, kalkan gibi balıklar bu fabrikalarda işlenir ve fabrikalar günde 30 ton konserve balık üretirdi. 

Ancak bu devasa denizden geriye koca bir tuz çölü kaldı. Peki dünyanın en büyük ekolojik felaketlerinden birinin yaşandığı Aral Denizi nasıl bu hale geldi? Cevap çok basit: İnsan eliyle.

PAMUK EKİMİ GÖLÜN SONUNU GETİRDİ

Sovyetler Birliği, 1960'lı yıllarda bölgede pamuk üretmeye karar verdi. Bunun için de Amu Derya ve Siri Derya nehirlerindeki milyonlarca metreküp suyu, pamuk ekilen tarlaları sulamak amacı ile başta Karakurum kanalı olmak üzere sulama kanallarına yönlendirdi. 

Orta Asya'daki Tanrı Dağları'ndan doğan nehirler, yaklaşık 11 bin 700 yıl önce yaşanan Holosen çağının başlangıcından bu yana Aral'ın hassas dengesi için büyük önem taşıyordu. Bilinçsizce açılan insan yapımı sulama kanalları ise Aral'a felaketi getirdi. Göl suları önce acı, sonra tuzlu en son da anoksik (tümüyle oksijensiz) hale geldi. Aral'da canlı yaşamı ise tümüyle sona erdi.

Aral'ın suları 1960'lı yıllardan itibaren çekilmeye başladı. Günümüzde göl neredeyse 10 katı kadar küçülmüş durumda. 3 bin 300 kilometrekarelik Kuzey Aral ve 3 bin 500 kilometrekarelik Güney Aral olarak iki Aral gölü mevut. Geriye kalan yaklaşık 60 bin kilometrekarelik alanda ise dünyanın en yeni çölü 'Aralkum' oluştu. 

ÇOK TEHLİKELİ TOZ FIRTINALARI 

Sovyetlerin bölgede yaptığı kimyasal deneyler sonucu toprağa sızan kimyasal atıklar, gölün kuruması sonucu ortaya çıktı. Bu kimyasal toprak ile gölden geriye kalan tuzun oluşturduğu kum fırtınaları, rüzgarın da etkisiyle bölge halkının sağlığını yıllardır tehdit ediyor. Karakalpakistan, günümüzde dünyada kanser oranının en yüksek olduğu yerlerden biri.

Sadece bölge değil, dünyanın diğer bölgeleri de buradan kalkan tozların tehdidi altında. Yapılan bir araştırmaya göre, bu bölgeden binlerce kilometre uzak olan Antarktika'daki penguenlerin kanında bu bölgeden gelen kimyasal maddelere rastlandı.

Orta Asya'nın beş devleti, su dağıtımı gibi kilit sorunlarda işbirliği yapmayı reddetmelerine rağmen, 25 yıl önce Uluslararası Aral Gölü'nü Kurtarma Fonu'nu (IFAS) kurdular. Ancak yaşadıkları anlaşmazlıklar yüzünden Aral Denizi'ni kurtarma adına önemli adımlar atamadılar.

Üstelik gölü besleyen nehirler Siri Derya ve Amu Derya'nın oluştuğu Pamir ve Tanrı Dağları'ndaki buzullar da küresel ısınma nedeniyle günden güne küçülüyor.

Amu Derya'yı Koruma Birliği'nin başkanı Yusup Kamalov, modern damla sulama tekniği yerine hala eski moda sulamanın yapıldığını söyleyerek, suyun yüzde 80'inin sulama ile tüketildiğinin altını çiziyor. Kamalov, “Tarım açısından hala Sovyet dönemindeyiz. Bu yüzden değişiklik beklemiyorum" diyor.

KEDER TURİZMİNİN MERKEZİ OLDU 

Bir zamanlar göle kıyısı bulunan Moynak'tan su 1986 yılında çekilmeye başladı. Balıkçılıkla geçinen halk da bu dönemde başka yerlere göç etme kararı aldı. Günümüzde Aral'ın 120 kilometre uzağında yer alan Monyak, az da olsa eski günlerine geri dönmeye başladı. Dünyada felaketlerin yaşandığı yerlere yapılan gezilere 'keder turizmi' deniyor. Moynak da keder turizmini deneyimlemek isteyen kişilerin tercih ettiği bir destinasyon oldu. Bu nedenle Moynak'ın çehresi son yıllarda biraz değişmeye başladı.  

Kentteki son otel 30 yıl önce kapanmıştı. Son dönemde Moynak'ta yeni konaklama yerlerinin yanı sıra, üç internet kafe açıldı. Binlerce turist limandan geriye kalan gemi mezarlığını ve büyük tuz çölünü görmeye gidiyor. Bölgede her yıl bir de elektronik müzik festivali düzenleniyor.

Kaynaklar: The Washington Post, NY Times, Time

Kaynak: Web Özel