'Gaslighting', 'goblin modu'... Nereden çıktı bu 'yılın kelimesi'?

Bu sene ABD'nin öncü sözlüklerinden Merriam-Webster “gaslighting” ifadesini yılın kelimesi olarak belirledi. Aslında birkaç yıldır duyduğumuz “gaslighting”, bir psikolojik şiddet türü. İfadenin kökeni 1944 tarihli ve aynı isimli bir Amerikan psikolojik gerilim filmine dayanıyor. Filmde, eşi tarafından akıl sağlığını yitirdiğine inandırılan bir kadının hikayesine yer veriliyor.

Her yıl Aralık ayında o yıla damga vuran ifade, yani “yılın kelimesi” açıklanıyor. İngilizce'nin en prestijli sözlükleri o yılın gündemine dair analizler ve değerlendirmeler neticesinde ya da oylama yöntemiyle “yılın kelimesini” belirliyor. Söz konusu belirleme, haberlerde en çok manşet olan ifadelerden gençlerin argosuna, sokakta en çok duyduğumuz kelimelerden sosyal değişimlere kadar pek çok alan değerlendirilerek yapılıyor. O nedenle, yılın kelimesi zamanın ruhuna, sokağın gündemine ve toplumsal ruh halimize dair pek çok şeyi yansıtıyor. Peki yılın kelimesi ne zamandan beri belirleniyor?

Popüler anlamda yılın kelimesi geleneği ise yakın tarihin bilinen isimlerinden birine, eski ABD Başkanı George H. W. Bush'a (Baba Bush) dayanıyor.

1990 yılında, yani ABD'nin 1. Körfez Savaşı'na girdiği ve Güney Afrika'nın efsanevi lideri Nelson Mandela'nın ABD'ye gittiği yıl, Allan Metcalf isimli bir İngilizce profesörünün aklına yılın kelimesini belirleme fikri geliyor. Metcalf aynı zamanda Amerikan Dil Derneği'nin (American Dialect Society) 30 yıl boyunca yönetici sekreterliğini yapmış bir isim. Derneğin yıllık toplantısını organize eden Metcaf, dil meraklısı akademisyenleri derneğe üye yapabilmek için yılın kelimesini belirleme fikriyle geliyor. Diller toplumların geçirdiği dönüşümleri yansıttığından ötürü böyle bir noktaya dikkat çekmek istediğini aktaran Metcalf, çıkış noktasını ise şöyle izah ediyor:

“Nasıl ki TIME dergisi her sene yılın kişisini seçiyor ve bunu editörler ile okuyucuların önerileri doğrultusunda yapmayı tercih ediyor, o zaman biz de neden yılın kelimesini seçmeyelim ki diye düşündüm. İngilizce'de neyin önemli olduğuna karar verebilecek kişiler de zaten bizim derneğimizin üyeleriydi.”

19 Aralık 1990'da Chicago'da bir araya gelen 40 dilbilimci, o yılın kelimesi olarak “bushlips”i seçiyor. Dernek, İngilizce'de “saçmalık” anlamındaki argo kelimeye ses olarak benzeyen bu ifadeyi dönemin siyasi gelişmelerine gönderme yapmak amacıyla seçiyor. “Bush” ve “lips” kelimelerinin birleşiminden oluşan “bushlips” ifadesi, Baba Bush'un “Dudaklarımı okuyun: Yeni vergiler gelmeyecek (Read my lips: no new taxes)” cümlesiyle sunduğu taahhüdü gerçekleştirememesi üzerine yılın kelimesi olarak seçiliyor.

Tabii Metcalf, yılın kelimesi seçilmesini ilk öneren kişi değil. TIME dergisinin haberine göre, 1945 yılında dergiye mektup yazan bir okur, dergi yönetimine “atomic” (atomic bomb/atom bombası) kelimesinin yılın kelimesi olmasını önerdi.

Aslında Metcalf, 1971'de Alman Dil Birliği tarafından başlatılan yılın kelimesi geleneğinden esinleniyor. Birlik, Alman öğrencilerin 1960'lı yıllarda yükselen karşıkültür hareketinden dolayı 1971'de “isyankar” kelimesini yılın kelimesi olarak belirliyor.

Bugün ABD'den İngiltere'ye ve Avustralya'ya kadar, önde gelen neredeyse bütün İngilizce dernekleri ve sözlükleri yılın kelimesini belirliyor. İngilizce de 21. yüzyılın geçer dili (lingua franca) olduğundan yılın kelimeleri dünyanın dört bir yanında karşılık bulabiliyor.

İNGİLTERE'DE OXFORD BELİRLİYOR

İngiltere'nin önde gelen sözlüklerinden Oxford bu sene “Goblin modu” ifadesini yılın kelimesi olarak belirledi.

Özellikle pandemi kapanmaları sırasında popülerleşen goblin modu ifadesi, umursamaz bir şekilde rahatına düşkün ve pasaklı olan, toplumsal kuralları ve beklentileri reddeden kişiler için kullanılıyor. Oxford bu yıl ayrıca, metaverse ve #yanındayım (#Istandwith) ifadelerini de yılın kelimesi seçti. 

Merriam-Webster'ın bu yıl seçtiği diğer kelimeler arasında ise “oligark” ve “omicron” kelimeleri yer alıyor. Kuruluş 2021'de aşı, 2020'de pandemi, 2019'da "onlar" ve 2018'de "adalet" kelimelerini yılın kelimesi olarak belirlemişti. Oxford da 2021'de “aşı”yı yılın kelimesi seçmiş, 2020'de ise “Eşi Benzeri Görülmemiş Yılın Kelimeleri” listesi yayımlamıştı. Listede, “yangın”, “azil”, “koronavirüs”, “karantina”, “yeniden açılma”, “boykot kültürü” ve “sosyal mesafe” gibi ifadeler yer almıştı.

Amerikan Dil Derneği de 1995'te "web", 2001'de "9-11", 2003'te "metroseksüel", 2009'da "tweet", 2017'de "yalan haber" gibi ifadeleri yılın kelimesi seçmişti.

Ayrıca Oxford da 2015 yılında, 😂 emojisini yılın kelimesi seçmişti.

Kaynaklar: Oxford, Merriam-Webster, TIME

Kaynak: Web Özel