Referandumların kısa tarihi... | Türkiye ne zaman seçim dışında sandığa gitti?

Türkiye 150 seneye yakındır seçim kültürü olan bir ülke. Batılı ülkelere göre seçimlere katılım bir hayli yüksek. Siyaset halkın günlük sohbetinin ayrılmaz bir parçası. Çok partili hayata geçilen 1946’dan bu yana 20 kez Türkiye sandık başına gitti. Bu seçimlerde en yüksek oyu 1954 Genel Seçimleri’nde yüzde 57.61 ile Adnan Menderes liderliğindeki Demokrat Parti aldı.

Sadece seçimler için değil, sistem tıkanıklarında halka danışmak amacıyla da referandumlar düzenlendi. Sırasıyla 1961, 1982, 1987, 1988, 2007, 2010 ve 2017 yıllarında referandumlara gidildi.

Bugün tekrar bir referandum gündemde. CHP Lideri Kemal Kılıçdaroğlu'nun başörtüsü kanunu teklifine Cumhurbaşkanı Erdoğan anayasa değişikliği ile karşılık verdi. Bunun üzerine Adalet Bakanı Bekir Bozdağ Anayasa'nın 24.'üncü maddesinin değiştirilmesi için çalışmalar yapıldığını söyledi.

Aslında referandumların dünya tarihindeki yerine bakıldığında genel seçimlerden öncesine dayandığı görülüyor. I. ve III. Napoleon’un Fransa’da imza attığı uygulamalara, V. Cumhuriyet Fransası’nda De Gaulle de sıklıkla başvuruyordu. V. Cumhuriyet’in kurucusu Charles De Gaulle, 1969 referandumunda ‘hayır’ oyu çıkması üzerine istifa etmişti.

Çelebi AK Parti'ye, Fakıbaba İYİ Parti'ye geçti... Türkiye'de parti değiştirmeler nasıl yaşandı?Gündem

İTALYA'DA BOŞANMA REFERANDUMU

İtalya’da Mayıs 1974’te boşanma hakkının tanınması konusunda referanduma gitmiş, seçmenlerin yüzde 15’nin referandum sonrasında partilerini değiştirdiği görülmüştü. Söz konusu tarihte İtalyan siyasetçiler boşanma hakkının yasal güvence altına alınmasını isteyip istemediklerini halka sormuştu. 1971 yılında getirilen bir kanunu ile boşanma hakkı yasalar ile güvence altına alınmıştı. İtalyanların yüzde 59.26’sı kanunun kalması gerektiği yönünde oy kullandı.

Türkiye Cumhuriyeti ilk kez 9 Temmuz 1961 tarihinde referandum için sandık başına gitti. 27 Mayıs Darbesi’nden sonra anayasa için düzenlenen bu oylamada halkın yüzde 61.74’ü yeni anayasayı kabul etti.

İkinci referandum yine bir anayasa değişikliği için oldu. 12 Eylül 1980 Darbesi ardından 7 Kasım Pazar günü halk sandık başına giderek yeni anayasaya yüzde 91.37 ile ‘evet’ oyu verdi.

SİYASİ YASAKLAR İÇİN REFERANDUM

1980 darbesi ile çok sayıda siyasiye yasak getirilmişti. Demokrasiye ara verilen bir dönemden sonra bu siyasilerin yasaklarının kaldırılması için halk yeniden sandık başına davet edildi. 6 Eylül 1987 tarihinde düzenlenen referandum yüzde 50.16 gibi kıl payı bir sonuç ile geçerken, 1982 anayasasının, 5 ve 10 yıl siyasi yasak getiren maddeleri kaldırıldı. Karar sonrası Bülent Ecevit ve Süleyman Demirel gibi isimler siyaset sahnesine geri döndü.

1988’de halk bir kez daha oy pusulasını eline aldı. Yerel seçimlerin bir yıl erken yapılması için anayasa değişikliği teklifine seçmenlerin yüzde 65’i hayır, yüzde 35’i evet oyu verdi.

21 Ekim 2007’de Türkiye’de Cumhurbaşkanı’nın halk tarafından seçilmesi başta olmak üzere bazı anayasa değişiklikleri yapılması için tekrar sandık başına gidildi. Halkın yüzde 68.95’i ‘evet’, yüzde 31.05’i ‘hayır’ oyu verdi. Seçimlere katılım ise yüzde 67.49 gibi düşük bir seviyede kaldı. Genel olarak halkın referandumlara seçimler kadar ilgi göstermediği söylenebilir. 2010 referandumunda ise yüzde 73 katılım sağlanmış, yüzde 57.88 ile ‘evet’ oyu çıkmıştı.

EN HARARETLİ REFERANDUM: 2017

Türkiye Cumhuriyeti tarihinin en hararetli referandumu ise kuşkusuz 2017 Anayasa Değişikliği Referandumu oldu. Bu referandum sonucu çıkan yüzde 51.41’lik evet oyu ile Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi kabul edildi. Milletvekili sayısı 550’den 600’e çıkarıldı.

REFREANDUMLARIN HUKUKİ TEMELİ NE?

Parlamentoda anayasa değişikliği yapabilmek için bir siyasi partinin üçte iki çoğunluğa sahip olması gerekiyor. Peki bu oran neye göre belirleniyor? Bu çoğunluk sağlanamadığında neden halka gidiliyor?

Haberglobal.com.tr'ye konuşan anayasa Profesörü Necmi Yüzbaşıoğlu anayasanın bir toplum sözleşmesi olduğunu, anayasa değişikliklerinde daha bir nitelikli bir uzlaşma tabanı arandığını söylüyor. Yüzbaşıoğlu "Daha geniş toplum kesimlerinin uzlaşmasını sağlamak için anayasa değişikliklerinde çoğunluk aranır. Nitelikli çoğunluğu oluşturan anlaşma arkasında toplumun büyük bir çoğunluğunu temsil eden partiler var olduğu düşünülür" diyor.

Başta ABD olmak üzere dünyada da bu uygulamanın yaygın olduğunu söyleyen Yüzbaşıoğlu, "Avrupa'da üçte iki uzlaşma haline referanduma gerek duyulmaz. 3'te ikinin altındaki durumlarda referanduma gidilir" diyerek sözlerini noktaladı.

Haberglobal.com.tr'nin sorularını yanıtlayan Anayasa Hukuku Profesörü Ekrem Akartürk ise "Referandum yarı doğrudan demokratik bir araçtır. Temsili bir demokraside gayet gerekli bir yoldur. Anayasa, önemli toplumsal sözleşme belgeleridir. Bu yüzden temsili demokrasilerde referandum şarttır" diyor. 

Ek kaynaklar: Bir siyasal katılma türü olarak referandum ve 1961 Türk anayasa referandumu (Karakartal, 1984)

Kaynak: Web Özel