Bir muamma: Parayı kim buldu?
Türkiye'nin bir numaralı gündem maddesi uzun zamandır ekonomi. Hükümet liranın değerini düşüren enflasyon ile mücadele etmeye çalışıyor. Peki ilk parayı kim buldu? İlk kez para kullanan toplumlar önce ne satın aldı?
Türkiye’de son yılların bir numaralı gündemi ekonomi. Artan hayat pahalılığı sert yüzünü özellikle kışın gösterirken, gıda fiyatlarındaki artış vatandaşı zorluyor. Herkes yapabildiği ölçüde kemerleri sıktı. Asgari ücrete yapılan yüksek zamlar ile dar gelirlinin alım gücü korunmaya çalışılırken yıllık enflasyon yüzde 80’e dayandı.
Türk Lirası yabancı para birimleri karşısında değerini yitiriyor. Türk Lirası dolar karşısında son bir yılda yüzde 100’e yakın değer kaybı yaşadı. Modern finans sisteminde para, ülkelerin altın rezervleri karşısında kağıt olarak basılıyor. Yani kağıt paranın ortaya çıkış fikri buydu. Amerikan Merkez Bankası (Fed) 2020 yılında dolaşımda 40 trilyon dolar olduğunu tahmin ediyordu. Bunu karşılayacak bir altın rezervi hiçbir yerde yok.
PARAYI BULDULAR, İLK NE YAPTILAR?
Bugün bütün dünya parasının değerini korumak için mücadele ediyor. Peki başımıza bu parayı kim çıkarmıştı? İlk ortaya çıkan paranın daha sonra ortaya çıkanlar ile kıyaslandığında değeri neydi? İnsanların yaklaşık 40 bin yıldır para veya benzeri birimler ile alışveriş yaptığı biliniyor.
Tabii ilk önce takas dönemi vardı. Avladıkları hayvanları getiren avcılar giysi, çömlek gibi ürünlerle avlarını takas ediyordu. Amerikan Üniversitesi’de arkeolog olarak görev yapan Profesör Chapurukha Kusimba’ya göre; parayı ilk olarak kimin keşfettiğini anlamak çok zor. Fakat görüldükleri ilk coğrafyalarda en çok hediye ve borç ödeme amacı ile kullanıldıkları söylenebilir.
Burada para dendiğinde akla illaki gümüş veya altın sikkeler gelmemeli çünkü o sonranın işi. Deniz kabuklarına verilen biçimler de Afrika, Avrupa ve Asya toplumlarında uzun süre para yerine kullanılmış. Kimi toplumlarda ineklerin de para olarak kullanıldığı olmuş.
5 bin yıl önce bulunan Mezopotomya şekelinin (altın veya gümüş sikke) tarihteki ilk para olduğu kabul ediliyor. Ancak modern anlamı ile gümüş sikkelerin yaygın olarak milattan önce 650-600 yılları arasında Lidyalılar tarafından kullanıldığını tarihçiler kabul ediyor. Lidya ve İyonyalılar ordularına ödemeleri altın ve gümüş sikkelerle yapıyordu. Lidyalıların parası kaliteli olarak kabul ediliyor 1 Lidya parası 4 Drahmi (Yunan parası) ediyordu. Bugün tarih yazıcılığının büyük örnekleri arasında gösterilen Heredot, parayı Lidyalıların bulduğunu yazmıştı.
Bu görüşe katılmayan Aristo ise ilk gümüş sikkenin Kral Midas’ın eşi Demodike tarafından üretildiğini savunuyordu. Kimi nümüzmatikler ilk paranın Aegina Adası’nda (Yunan adalarından biri) basıldığını düşünüyor. King’s College London’da savaş tarihi üzerine çalışan Jan van der Crabben, Persler tarafından işgal edilen Lidya’nın, Acem imparatorluğuna gümüş ve altın sikkeler verdiğini aktarıyor.
Lidyalıların parasını bu kadar özel yapan altın ve gümüş alaşımını tarihte ilk kez kullanmış olmaları. Bazı Lidya sikkelerinin üzerinde farklı mesajlara da rastlanıyor. Çin’de Qin Hanedanı döneminde altın para dolaşımda iken Han Hanedanı hükümdarları gümüş sikkeler ve geyik derisini (kağıt paranın öncüsü) de para olarak kullanmaya başlamış. Romalılar milattan önce 326 yılında para basmaya başladı.
Milattan önce 1250 yılları ile milattan sonra 1450 yılları arasında Müslüman, Romalı, Hint ve Çinli tüccarlar arasında sikkeler ile ticaret yapıldığının izlerine rastlamak mümkün.
HER YERDE GEÇERLİ OLAN İLK PARA HANGİSİ?
Bugün ABD doları dünyada rezerv para olarak kabul ediliyor. Her ülkede bir geçerliliği var. Peki zamanında farklı ülkeler arasındaki ticarette hangi para kullanılıyordu? Burası biraz karışık. Arkeologlara göre milattan önce 1450 ila 500 yılları arasında yanardağın püskürmesi sonucu ortaya çıkan cam (obsidian) rezerv para olarak kullanılıyordu.
2012 yılında Kenya’da yapılan bir arkeolojik çalışmada Çin’de Ming Hanedanı tarafından basılan sikkelere rastlandı.
Paranın bulunduğu yıllardan bu yana sahtesini yapmak için de hummalı bir çalışma gözlendi. Orta Çağ İngiltere’sinde sahte para basmanın cezası kazıkta yakılmaktı. Bugün ABD’de sahte para basan birisi en fazla 20 yıl ile yargılanabiliyor. Türkiye’de sahte para bastığı düşünülen bir kişi 2 yıldan 12 yıla kadar hapis ve 10 bin liraya kadar para cezası ile yargılanıyor.
Kaynaklar: The Conversation, World History Encyclopedia, Britannica, TCMB
Kaynak: Web Özel