Bir dil nasıl uydurulur? Yüzüklerin Efendisi, Avatar ve dahası...
Vizyondaki Avatar: Suyun Yolu ile seri için özel olarak ortaya konulan Na'vi dili yeniden gündeme geldi. Yönetmen James Cameron'ın belirli kurallar koyarak ürettirdiği dil hiçbir dile benzemiyor. Peki geçmişi 12. yüzyıla dayanan "yapay diller" nasıl üretilmekte?
Avatar'ı özel kılan detaylardan biri de Pandora gezegeninde yaşayan Na'vi halkının konuştuğu dil. Bu dili ortaya çıkaran isim ABD'li dilbilimci ve iletişim profesörü Paul R. Frommer. James Cameron ilk Avatar öncesinde Frommer'dan “hiçbir dile benzemeyen, öğrenilebilir bir dil” yaratmasını istemiş, Frommer da bunu başarmıştı. Aynı zamanda yukarıda bahsi geçen sekizlik sayı sistemini de oluşturan Frommer, 16 Aralık 2022'de vizyona giren Avatar: Suyun Yolu'nda ise Na'vi dilini bir adım daha ileri götürerek filmde yer alan resiflerde yaşayan klan için ayrı bir lehçe ortaya koydu.
İlk Avatar filmini oldukça özel bir noktaya koyan Na'vi daha sonraları sürükleyici bilim kurgu ve fantastik yapımlar için adeta birer temel unsur haline geldi. Game of Thrones'da yer alan Dothraki ve High Valyrian, Dune'un yeni versiyonu için özel olarak tasarlanan konuşma ve işaret dili ile Vampir Akademisi'ndeki vampir dili, akıllara gelen güncel örnekler.
Doğal dillerin sesleri ve sözdizimi, yüzlerce yıldır önceden yazıya dökülmemiş konuşmalar sonucunda gelişirken benzer karmaşıklığa sahip pek çok icat edilmiş dil ise görece çok daha kısa bir sürede, belki birkaç ayda belki de haftalar içinde bir araya getirilmekte. Hal böyleyken akıllara da “Kurgusal bir dil (ya da diğer bir tabirle “yapay dil” (conlang) nasıl oluşturulur?” sorusu geliyor.
CAMERON'IN KURALLARI!
James Cameron, 2005 yılında yeni bir dil yaratacak bir dilbilimci arayışına girdiğinde işi alan Frommer olmuştu. Hiçbir dile benzemeyen, öğrenilebilir bir dil isteyen Cameron, kendi uydurduğu 30 civarındaki kelimenin de dile yerleştirilmesini talep ediyordu. Ses yapısı olarak “insan dillerinden” esinlendiğini dile getiren Frommer, ekler (ön ekler, yapım ve çekim ekleri) konusunda çalışmalar yaparken Na'vi dilini özel kılan detay ise dilin doğa ile uyumuydu.
“Dilinizin konuşulduğu ortama ve onu konuşan kişilere nasıl uyum sağlayacağı ve uygun olacağı en az teknik yönler kadar önemli” diyen Frommer, Pandora gezegenini yansıtan deyimler ve ifadeler üretti. Örneğin utangaç biri için söylenen “dokunmuş bir helikoradian gibi” deyiminde geçen helikoradian, Pandora gezegeninde yer alan ve dışarıdan temas edildiğinde sarmal bir şekilde kapanan bir bitki.
'MÜKEMMEL DİLLERİ, İYİ DİLLERDEN AYIRAN...'
Game of Thrones'daki Dothraki ve High Valyrian dillerini oluşturan dilbilimci David Peterson ise bu detaya vurgu yaparken “Mükemmel dilleri, iyi dillerden ayıran şey ayrıntılı bir tarihtir” diyor. Bir tür simülasyon benimseyen Peterson, temel bir ilkel dil oluşturduktan sonra seslerde, sözlükte ve dil bilgisinde yaşanabilecek muhtemel evrimleri takip ediyor.
Kendi içlerinde tutarlı kuralları olan bu diller, doğal gelişen dillerin nasıl işlediğine ve başlangıçta bir dili tam olarak neyin oluşturduğuna dair yeni ipuçları vermekte.
Kaydedilmiş ilk yapay dil ise 12. yüzyılda Alman bir rahibe olan Bingenli Hildegard tarafından oluşturulmuş. Araştırmacılar Hildegard'ın oluşturduğu 'lingua ignota' adlı dilin (Latince “bilinmez dil” anlamına geliyor) arkasındaki motivasyondan tam olarak emin değil. Yaklaşık bin kelimeden oluşan bir sözlüğü bulunan dilin kategorileri ve hiyerarşisi motivasyonun din olduğunu söylüyor.
ÇABALAR 1600'LERDE BAŞLADI!
Sistematik bir şekilde dil üretme çabaları ise 1600'lerde başlıyor. Aydınlanma Çağı ile birlikte filozoflar iletişim kurmanın “ultra akılcı” bir yolunu aramaya koyuldular. In the Land of Invented Languages (İcat Edilmiş Diller Ülkesinde) adlı kitabın yazarı dilbilimci Arika Okrent, “Amaç, yalnızca gerçeğin ifade edilebileceği bir dil bularak evrenin gerçeğini bulmaktı” ifadelerini kullanıyor.
Bir süre sonra bu akım sönüverdi ancak yaklaşık iki yüzyıl sonra bilinen en ünlü yapay dil daha farklı bir amaçla ortaya çıktı. 1887'de Polonyalı bir göz doktoru olan Ludwik Lejzer Zamenhof tarafından oluşturulan ve hala kullanılan Esperanto, uluslararası barış motivasyonuyla vücut bulmuştu. Esperanto ismi, Fransızcada “umut etmek” anlamına gelen “esperer” fiilinden türetilmişti.
Edebiyata dönünce akıllara gelecek ilk isim Yüzüklerin Efendisi serisinin yaratıcısı JRR Tolkien. Aynı zamanda bir filolog olan Tolkien, farklı derinliklerde yirmiyi aşkın dil oluştururken Elf Dilleri ailesinden Quenya ve Sindarin bunların en çok bilinenleriydi. Uzay Yolu için 1984'te uzaylı dili olarak kurgulanan ve ses kombinasyonlarından oluşan Klingon'u unutmamak ve Klingon'un yukarıda sözü geçen tüm dillerden çok daha basit olduğunu ifade etmek gerek. Özellikle Na'vi'ye kıyasla...
Kaynaklar: The Atlantic, The Elvish Linguistic Fellowship
Kaynak: Web Özel