Dünyanın konuştuğu İdris Deby kim?

Derleme: Haberglobal.com.tr

Afrika’da pek çok iç karışıklığın yaşandığı Çad’da 30 yıla yakındır yönetimini tek başına elinde tutan İdris Deby 68 yaşında cephede hayatını kaybetti.

Bir Cumhubaşkanı’nın cephede hayatını kaybetmesi tüm uluslararası ajanslar tarafından son dakika gelişmesi olarak duyurulurken Deby, 1990 yılından düne kadar ülkesini tek adam olarak yönetiyordu. 

Kimi batılı çevreler tarafından diktatör olmakla eleştirilen Deby her beş yılda bir seçimlerin yapılmasına halkı teşvik ediyordu. Deby seçimlerin bir kısmını açık ara oy farkıyla kazanırken bazılarını ise yakın sonuçlarla kazanıyor, bu seçim sonuçlarında ise Çad’ın sert güvenlik güçlerinin önemli rol oynadığı ifade ediliyordu. 

Cumhurbaşkanı Deby’yi şahsen tanıyan eski ABD Dışişleri yetkilisi Peter Pham, “Her işi titizlikle ele alırdı” diyor. İdris Deby’nin uzun süren hakimiyetinin arkasında Fransa olduğu yorumları da yapılıyor. Çad’ın eski bir Fransa sömürgesi olması dolayısıyla hala bu ülke ile güçlü ekonomik bağlantıları var. 'Bu bağlantılar için Deby iyi bir partnerdi' yorumları da yapılıyor.

TERÖRİSTLER İÇİN 'DELİ VE UYUŞTURUCU BAĞIMLISI' DİYORDU

Cumhurbaşkanı İdris Deby ayrıca son yıllarda ABD ile de yakın ilişkiler içine girdi. Boko Haram ve IŞİD’e karşı ülkesinde önemli operasyonlara imza atan Deby bu militanları ‘deli ve uyuşturucu bağımlısı’ olarak tanımlıyordu. Deby’nin küresel terör ile mücadelesi ABD’li yetkililerin onu bir partner olarak görmesini sağladı. Deby bu hafta altıncı kez üst üste seçim kazanırken bu zaferin ardından son kez cepheye gittiğini bilmiyordu.

Çad önemli bir başkanlık seçimine doğru giderken 11 Nisan 2021 tarihinde Libya’dan gelen isyancılar sınırı geçerek Çad topraklarına girdi. Geçen hafta sonu çatışmalar şiddetlenince Çad Cumhurbaşkanı İdris Deby ordusunun başında olmak için ülkesinin kuzeyine uçtu. Çad ordusundan dün yapılan açıklamaya göre isyancılar ile girilen çatışma sonucu Deby burada oğlu Mahamat Deby ile birlikte öldürüldü. Ölümünden kısa bir süre önce Cumhurbaşkanı Deby yüzde 80 gibi ezici bir üstünlükle seçimleri kazanmıştı.

Deby, 2014 yılında Birleşmiş Milletler Genel Kurulu'nda konuşma yaparken... Fotoğraf: Reuters

BAŞKENTTE BÜYÜK SESSİZLİK

Deby’nin ölüm haberinden sonra başkent Ndjamena’yı büyük bir belirsizlik ve sessizlik kapladı.1952 yılında bir çobanın oğlu olarak dünyaya gelen İdris Deby erken yaşlarda orduya yazıldı. 1970 yılında askeri eğitimini ilerletmek üzere Fransa’ya gitti. Burada aldığı eğitim sonucu pilot oldu ve 1979 yılında ülkesine geri döndüğünde Çad’ı savaş lordları ve mafya liderleri arasında bölünmüş bir ülke olarak buldu. Genç pilot ülkesine döndükten sonra 1982 seçimlerinde Cumhurbaşkanı olacak Hissene Habre ile çalışmaya başladı.

Habre, Deby’yi ordunun başına atadı. Habre sert bir yönetici olarak tanınırken yakın çemberine gücünün çok azını tattırdığı söyleniyordu. Sekiz yıl sonra Deby, Çad Kurtuluş Hareketi’ni kurarak Habre’ye karşı savaş açtı. Savaşın sonunda ülkenin yönetimini ele geçirdi fakat ülke sürekli karışıklık içindeydi. Komşu Somali’nin Devlet Başkanı El-Beşir ile hiç yıldızı barışmazken ülkesindeki pek çok iç karışıklıktan onu sorumlu tuttu.

El-Beşir’in soykırım suçlamasıyla Uluslararası Ceza Mahkemesi’nde yargılanmasına yol açan görüntüleri çekmeleri için gazeteciler ve yardım görevlilerini Deby Çad’dan geçirerek Somali’ye sokmuştu.

Deby, 13 Ocak 2020 tarihinde bölgedeki sorunları konuşmak için Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron'u ziyaret etmişti. Fotoğraf: Reuters

YETİŞKİNLERİN YÜZDE 32'Sİ OKUMA YAZMA BİLİYOR

Uranyum ve petrol zengini bir ülke olarak bilinen Çad uluslararası endekslere göre dünyada yoksulluk ve yolsuzluğun aynı zamanda en yüksek olduğu ülkelerden biri. Ülkedeki yetişkinlerin yalnızca yüzde 31.8’i okuma biliyor. Ortalama yaşam 54 yıl.

Pek çok batılı ülke Deby’yi ‘dünyanın tehlikeli bir bölgesinde güvenilir bir müttefik’ olarak görüyordu. 2013 yılında Fransız ordusunun Mali’deki aşırı İslamcı gruplara karşı olan operasyonlarını desteklemiş bir yıl sonra Orta Afrika Cumhuriyeti’ndeki isyanların bastırılmasına yardım etmişti. Çad ordusunun bölge ülkelere göre daha eğitimli ve iyi ekipmanlara sahip olduğu yorumları yapılıyor. ABD Savunma Bakanlığı’nın Afrika gücü sözcüsü Christopher Karns, Deby’yi bölgede önemli bir askeri partner olarak tanımlarken Fransa 2008 ve 2019 yılında İdris Deby’yi devirmek isteyen güçlere karşı kendi ordusunu göndermişti.

SÜREKLİ SEÇİLİRSE 2033'E KADAR GÖREVDE KALABİLECEKTİ

2018 yılında değişen seçim kanunu sonucu Çad Cumhurbaşkanı İdris Deby’nin 2033 yılına kadar görevde kalabilmesinin önü açılmıştı. Şimdi Deby hayatta olmadığına göre Çad politikasını oldukça hareketli günler bekliyor. Bazı görüşlere göre Fransa ülke içinde yeni bir partner arayışına gidecek. Aynı zamanda Deby’den sonra ordu içindeki bölünmenin de nasıl ortaya çıkacağı bir soru işareti.

Atlantic Council’de Afrika uzmanı olarak çalışan Cameron Hudson, “Fransızlar Deby ile çok özdeşleşmişti. Sadece onu görevde tutmakla kalmadılar düşmanlarını da onun adına yok ettiler. Soy ismi Deby olmayan biri ile yeni bir ortaklık kurmaları çok zor gözüküyor” değerlendirmesinde bulundu.

*Yukarıdaki derlemede yer alan bilgilerin önemli bir bölümü The New York Times gazetesinde Declan Walsh imzasıyla yayımlanan ‘Idriss Déby Dies at 68; Poor Herder’s Son Became Chad’s Longtime Autocrat’ (İdris Deby 68 yaşında öldü; Fakir çobanın oğlu Çad’ın otokratına dönüştü) isimli çalışmadan alınmıştır.