İran'da İbrahim Reisi dönemi! Sorular, cevaplar...

İran'ın yeni cumhurbaşkanı İbrahim Reisi perşembe günü göreve başladı. Potansiyel rakiplerini saf dışı bırakarak haziran ayında seçimi kazanırken bölge üzerine çalışan uzmanlar ülkenin dini lideri Ayetullah Ali Hamaney'in mentorluk yaptığı Reisi'nin göreve gelmesinin ülkeyi Ayetullah'ın yönetim tavrına iyice yaklaştıracağını söylüyor.

İran İslam Devrimi'nden sonra 40 küsür yıldır din adamlarının egemenliğinde yönetilen İran'da sistem bazı kontrol noktaları ve denge unsurları içermesine rağmen bu seçimin İran Anayasası uyarınca cumhurbaşkanından daha fazla yetkiye sahip olan dini liderlerin gücünün yoğunlaşması anlamına geleceği konuşuluyor.

Cumhurbaşkanı ve sahip olduğu yetkilere yakından bir bakmak gerek.

İBRAHİM REİSİ KİM?

60 yaşındaki Reisi, geçen aya kadar İran yargısının başındaydı. Kariyerinin büyük bir kısmını savcı olarak geçirdi ve insan hakları aleyhine verdiği kararlar nedeniyle ABD'nin yaptırım listesinde yer alıyor. İnsan hakları üzerine çalışan organizasyonların hatırlatığı üzere 1988'de yaklaşık 5 bin muhalifin idama gönderildiği komitede Reisi de yer almaktaydı.

Hamaney'in gözde ismi olarak öne çıkan Reisi, Ayetullah'ın Batı karşısındaki tepkili tavrını da destekleyen bir lider. Ciddi bir kesim, 82 yaşındaki Ali Hamaney'den sonra Ayetullah olarak İbrahim Reisi'nin koltuğu devralacağını düşünüyor.

İran'da cumhurbaşkanı zaman zaman Yüce Rehberlik Makamı ile fikir ayrılığına düşebiliyor ancak Reisi yönetiminde bunun olabildiğince az yaşanacağı tahmin ediliyor.

İRAN'DA SİSTEM NASIL?

İran'da kağıt üzerinde bir güçler ayrılığı bulunmakta. Cumhurbaşkanı, parlamento üyeleri ve yerel yöneticiler seçimle belirleniyor. Ancak bir yandan da sivil idareyi denetleyen bir din adamları hiyerarşisi de bulunuyor.

Bu hiyerarşinin en tepesinde Anayasa Koruma Konseyi (Şura-yi Nigahban-i Kanun-i Esasi) gücün çoğunluğuna da sahip. Bu konsey 12 kişiden oluşuyor. Konseydeki 6 din adamını Ayetullah seçiyor, diğer 6 kişi ise hukukçu. Bu isimler ise yargı başkanının tavsiyeleri üzerine parlamento tarafından seçiliyor.

Ayetullah'ı ise Uzmanlar Meclisi seçiyor. Uzmanlar Meclisi, sekiz yılda bir halk tarafından seçilen 88 din adamından oluşuyor.

Uzmanlar Meclisi, İran Dini Lideri'ni seçiyor, denetleyebiliyor ve azledebiliyor ancak böyle bir durum yaşanmadı hatta İran Dini Lideri bugüne kadar hiç denetlenmedi bile zira Uzmanlar Meclisi'ne seçilecek adayların bu nitelikte olup olmadıklarına  Anayasa Koruma Konseyi karar veriyor.

BU SİSTEMİ KİM TASARLADI?

Ayetullah'a yani İran Dini Lideri'ne ve Anayasa Koruma Konseyi'ne böylesi bir güç veren sistemi elbette 1979'da Şah Muhammed Rıza Pehlevi'nin devrildiği İran İslam Devrimi'nin lideri ve İran İslam Cumhuriyeti'nin ilk dini lideri olan Ayetullah Ruhullah Humeyni tasarladı.

Humeyni'nin görev süresinde hazırlanan anayasa cumhurbaşkanını görevden alma yetkisini Ayetullah'a veriyordu ancak 1989'da Humeyni'nin ölümüyle göreve gelen Hamaney ise daha fazla yetkiye sahip olmak için anayasayı daha da katı bir şekilde değiştirdi.

AYETULLAH TAM OLARAK NE YAPABİLİR?

Bir kere paramiliter güç olan İran Devrim Muhafızları Ordusu'nun komutanı. Savaş ilan edebilir, af çıkarabilir. Nükleer politikalar da dahil olmak üzere tüm politikalarda son söz sahibi ayrıca yönlendirme yetkisine de sahip. Ayetullah kısaca tüm kilit rolleri kontrol ediyor.

CUMHURBAŞKANI NE YAPABİLİR?

Özetle kilit ekonomik görevler için bakanlar atıyor. Anlaşmaları imzalar, bütçeyi denetler ve bayındırlık, sağlık, elektrik, su ve diğer doğal kaynaklardan sorumlu hükümetin sivil yapılarını kontrol eder.

REİSİ NEYLE KARŞILAŞACAK?

Reisi'nin çözmesi gereken üç sorun var: Pandemi, su kıtlığı ve ABD'nin yaptırımları. Ayetullah, nükleer anlaşmazlıkta ABD'ye tepkili. Ancak müzakere şart zira İran'ın ekonomik problemleri iyice derinleşmiş durumda.

REİSİ, HAMANEY'E KARŞI ÇIKABİLİR Mİ?

İran çalışmaları uzmanı Mehrzad Boroujerdi “Ayetullah, Reisi'yi önemli poziyonlara atamaya karar verene kadar kimse Reisi'nin kim olduğunu bilmiyordu. Hamaney, kontrol etmek istemeyeceği ve kontrol edemeyeceği bir isme neden bu kadar büyük bir yatırım yapsın” diyor. Farklı uzmanlar da iki ismin fikir ayrılığı yaşamayacağını savunuyor.

metin.aktasoglu@haberglobal.com.tr

Kaynak: Haberde yer alan bilgilerin bir kısmı New York Times'da "Is Iran’s Supreme Leader Truly Supreme? Yes, but President Is No Mere Figurehead" başlığıyla yayınlanan makaleden derlenmiştir.

Kaynak: Web Özel